مواضع جبرانی
در چارچوب استاندارد حسابداری شماره ۴۲، مواضع جبرانی به وضعیت‌هایی اشاره دارد که در آن، واحد تجاری دو یا چند دارایی و بدهی را در معرض ریسک‌های مشابه و متقابل نگه می‌دارد، به‌گونه‌ای که یک موضع، اثر مالی یا ریسک موضع دیگر را خنثی یا جبران می‌کند.
این مفهوم معمولاً در محیط‌های معاملاتی پیشرفته مانند مشتقات مالی، قراردادهای اختیار معامله، معاملات آتی، یا سبدهای سرمایه‌گذاری پیچیده دیده می‌شود، اما در برخی معاملات عملیاتی نیز کاربرد دارد.
جایگاه در استاندارد شماره ۴۲
هنگامی که واحد تجاری از روش ارزش‌گذاری تکنیکی مانند رویکرد درآمدی یا بازار محور استفاده می‌کند، ممکن است دارایی یا بدهی بخشی از یک موضع ترکیبی باشد. در چنین حالتی، استاندارد ۴۲ اجازه می‌دهد که اثر مواضع جبرانی در اندازه‌گیری ارزش منصفانه لحاظ شود، مشروط به اینکه مشارکت‌کنندگان بازار نیز دارایی یا بدهی را در قالب همان موضع ترکیبی ارزیابی کنند.
کاربردهای حرفه‌ای
- قرارداد اختیار خرید و فروش روی یک دارایی خاص
اگر واحد تجاری به‌صورت هم‌زمان، قرارداد اختیار خرید (Call) و فروش (Put) برای یک سهم داشته باشد، این دو موضع ممکن است اثرات یکدیگر را کاهش دهند. در ارزش‌گذاری، ممکن است از یک مدل ترکیبی برای برآورد ارزش خالص استفاده شود. - موقعیت فروش استقراضی جبرانی با دارایی پایه
یک نهاد ممکن است دارایی خاصی را به‌صورت استقراضی فروخته باشد ولی همان دارایی را نیز در پرتفوی نگه دارد. این دو موضع می‌توانند از نظر ریسک بازار، یکدیگر را جبران کنند. - قرارداد پوشش ریسک (Hedging Instruments)
در مواردی که ابزار مالی پوششی (hedge) برای جبران نوسانات ابزار پایه به‌کار می‌رود، ممکن است ارزش‌گذاری پوشش و ابزار پایه به‌صورت ترکیبی در نظر گرفته شود.
الزامات در استفاده از مواضع جبرانی
بر اساس استاندارد ۴۲، لحاظ‌کردن مواضع جبرانی در ارزش‌گذاری تنها در شرایط زیر مجاز است:
- مشارکت‌کنندگان بازار نیز دارایی یا بدهی را در قالب همان موضع ترکیبی مشاهده و ارزش‌گذاری می‌کنند؛
- روابط جبرانی مستند، مستدل و منطبق با رفتار بازار باشد؛
- ارزش خالص دارایی‌ها و بدهی‌های جبرانی بر اساس مدل‌هایی با شفافیت کافی و ورودی‌های قابل اتکا محاسبه شود.
نکات مهم گزارشگری
- تفاوت بین جبران اقتصادی و تهاتر حسابداری: حتی اگر مواضع از نظر اقتصادی یکدیگر را جبران کنند، الزاماً نباید در صورت‌های مالی تهاتر شوند مگر طبق استانداردهای تهاتر مثلاً استاندارد حسابداری ۳۶ یا الزامات بین‌المللی IAS 32.
- افشا: در صورت اعمال اثر مواضع جبرانی بر ارزش منصفانه، واحد تجاری باید در یادداشت‌های توضیحی، ماهیت و ساختار این مواضع، مبنای محاسبه خالص آن‌ها، و حساسیت آن نسبت به تغییرات شرایط بازار را افشا کند.
مثال ملموس در صنعت مالی
در بانک‌ها و نهادهای سرمایه‌گذاری، مواضع جبرانی بسیار رایج هستند. برای مثال، اگر بانکی روی نرخ بهره در آینده ریسک دارد، ممکن است با ورود به قراردادهای معاوضه نرخ بهره (interest rate swap)، این ریسک را جبران کند. در چنین حالتی، ارزش منصفانه ابزار پوشش و ابزار پایه به‌صورت خالص و در چارچوب رفتار بازار قابل ارزیابی است.
این مفهوم بخشی از چارچوب استاندارد شماره ۴۲ است و در روزهای آینده، سایر اجزاء آن با همین سبک تحلیلی از طریق سایت و شبکه های اجتماعی انجمن حسابداران خبره ایران منتشر خواهند شد.
گردآوری، ترجمه و تدوین:
دکتر سید محمد باقرآبادی
انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل