در چارچوب استاندارد حسابداری شماره ۴۲، مفهوم موقعیت رقابتی یکی از عوامل کلیدی در تحلیل بازار و رفتار مشارکت‌کنندگان بازار است. موقعیت رقابتی به وضعیت نسبی یک واحد تجاری یا دارایی در مقایسه با دیگر بازیگران بازار گفته می‌شود که بر تصمیم‌گیری آن‌ها در خرید، فروش یا نگهداری دارایی‌ها یا انتقال بدهی‌ها اثر می‌گذارد.
در واقع، مشارکت‌کنندگان بازار در فرآیند تعیین ارزش منصفانه، نه صرفاً قیمت، بلکه مجموعه‌ای از شرایط بازار، شامل قدرت رقابتی، شهرت برند، سهم بازار، توان مذاکره، سرعت پاسخگویی به تغییرات بازار، نوآوری و کیفیت دسترسی به منابع را نیز در تصمیم‌گیری لحاظ می‌کنند.
جایگاه در استاندارد حسابداری شماره ۴۲
اگرچه اصطلاح «موقعیت رقابتی» به‌صورت مستقیم در متن استاندارد ۴۲ نیامده است، اما در تحلیل رفتار مشارکت‌کنندگان بازار، فرض‌های ورودی و بررسی استفاده از دارایی‌ها (بیشترین و بهترین استفاده)، جایگاه ویژه‌ای دارد. ارزش منصفانه تابعی از انتظارات مشارکت‌کنندگان بازار است و موقعیت رقابتی بر این انتظارات اثرگذار است.
مؤلفه‌های موقعیت رقابتی
موقعیت رقابتی می‌تواند متأثر از عوامل زیر باشد:
- سهم بازار و قدرت برند
- حق امتیازها و مجوزهای انحصاری
- دسترسی به منابع کمیاب (مثل مواد اولیه خاص یا نیروی متخصص)
- نوآوری و توان توسعه محصول
- شهرت در بازار و رضایت مشتریان
- پوشش جغرافیایی یا دسترسی به بازارهای منطقه‌ای یا بین‌المللی
مثال‌های کاربردی
۱. شرکت با برند معتبر و تقاضای پایدار
شرکت الف یک برند پوشاک با شهرت بالا دارد. در بازار مشارکت‌کنندگان، برند این شرکت باعث می‌شود دارایی‌های آن (مثل خط تولید، فروشگاه‌ها، مجوزها) ارزشی بالاتر از شرکت‌های مشابه داشته باشد.
موقعیت رقابتی مثبت، باعث افزایش ارزش منصفانه دارایی‌ها می‌شود.
۲. مجوز انحصاری تولید دارویی خاص
شرکت ب دارای مجوز انحصاری تولید دارویی با تقاضای بالا در منطقه خاورمیانه است. این مزیت رقابتی باعث می‌شود مشارکت‌کنندگان بازار ارزش بالاتری برای آن قائل شوند.
موقعیت رقابتی در این حالت عامل ایجاد تفاوت در ورودی‌های ارزش‌گذاری است.
۳. شرکت فاقد مزیت خاص در بازار اشباع‌شده
شرکت ج در بازاری فعالیت می‌کند که رقابت شدید است، و مزیت خاصی ندارد. مشارکت‌کنندگان بازار در تحلیل ارزش دارایی‌های این شرکت، موقعیت ضعیف رقابتی را در نظر می‌گیرند و درنتیجه ارزش منصفانه پایین‌تری ارائه می‌شود.
موقعیت رقابتی ضعیف می‌تواند باعث استفاده از ورودی‌های محافظه‌کارانه در مدل‌های ارزش‌گذاری شود.
ارتباط با سایر مفاهیم استاندارد ۴۲در بیشترین و بهترین استفاده: موقعیت رقابتی واحد می‌تواند تعیین کند که کدام استفاده از دارایی واقع‌بینانه‌تر و با صرفه‌تر است.
- در تحلیل مشارکت‌کنندگان بازار: میزان نفوذ و نقش بازیگر بازار در تعیین قیمت‌ها، تا حدی متکی به موقعیت رقابتی اوست.
- در برآورد ورودی‌ها (observables vs unobservables): شرکت با موقعیت رقابتی قوی، ممکن است داده‌های بازار معنادارتری ارائه دهد که بر ورودی‌های مشاهده‌پذیر اثرگذار باشد.
نکته حرفه‌ای
در افشاهای صورت‌های مالی که مبتنی بر ارزش منصفانه هستند، اگر موقعیت رقابتی نقش مؤثری در تعیین ارزش ایفا کرده باشد (مثلاً ارزش‌گذاری برند یا دارایی نامشهود)، افشای مفروضات مرتبط با آن و نحوه قضاوت حرفه‌ای بسیار حائز اهمیت است.
این مفهوم بخشی از چارچوب استاندارد شماره ۴۲ است و در روزهای آینده، سایر اجزاء آن با همین سبک تحلیلی از طریق سایت و شبکه های اجتماعی انجمن حسابداران خبره ایران منتشر خواهند شد.
گردآوری، ترجمه و تدوین:
دکتر سید محمد باقرآبادی
انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل