قابل مشاهده مستقیم (Directly Observable)

این مفهوم در حسابداری به معنای قابل مشاهده مستقیم است. قابل مشاهده مستقیم (Directly Observable) به داده‌ها، اطلاعات یا قیمت‌هایی اشاره دارد که به‌طور مستقیم و بدون نیاز به برآورد یا تنظیمات قابل توجه از منابع معتبر بازار یا معاملات واقعی قابل دسترسی هستند. این داده‌ها معمولاً شامل قیمت‌های فروش واقعی کالا یا خدمت در بازار یا معاملات مشابه هستند که برای تعیین ارزش منصفانه یا قیمت فروش مستقل در قراردادها استفاده می‌شوند. در چارچوب بخش تخصیص قیمت معامله استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، داده‌های قابل مشاهده مستقیم به‌عنوان ترجیحی‌ترین منبع برای تعیین قیمت فروش مستقل تعهدات عملکردی در قراردادها مورد استفاده قرار می‌گیرند، زیرا دقت و قابلیت اتکای بالایی دارند. این مفهوم برای اطمینان از تخصیص دقیق درآمد و انعکاس ارزش واقعی مابه‌ازای دریافتی در صورت‌های مالی حیاتی است.

ویژگی‌ها و اهمیت:
داده‌های قابل مشاهده مستقیم دارای ویژگی‌های زیر هستند:

• دسترسی مستقیم: این داده‌ها از منابع بازار مانند قیمت‌های لیست‌شده، معاملات واقعی، یا قراردادهای مشابه به‌دست می‌آیند، بدون نیاز به تعدیلات پیچیده.
• قابلیت اتکای بالا: به دلیل منشأ واقعی و مستند، داده‌های قابل مشاهده مستقیم دقت بیشتری نسبت به برآوردهای غیرمستقیم دارند.
• ترجیح در استانداردها: طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، این داده‌ها اولین گزینه برای تعیین قیمت فروش مستقل هستند.
• کاربرد در بازارهای فعال: داده‌های قابل مشاهده مستقیم معمولاً در بازارهای فعال با معاملات مکرر و شفاف در دسترس هستند.

اهمیت این مفهوم در بخش تخصیص قیمت معامله استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 به این دلیل است که استفاده از داده‌های قابل مشاهده مستقیم، دقت و شفافیت تخصیص قیمت معامله به تعهدات عملکردی را افزایش می‌دهد. عدم استفاده از این داده‌ها در صورت وجود، یا تکیه بر برآوردهای غیرمستقیم، می‌تواند به تخصیص نادرست درآمد منجر شود، که زمان‌بندی یا مبلغ درآمد را تحریف می‌کند. طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، اولویت دادن به داده‌های قابل مشاهده مستقیم به واحدهای تجاری کمک می‌کند تا درآمد را به شکلی منعکس کنند که با ارزش‌های واقعی بازار هم‌راستا باشد. این مفهوم در صنایعی مانند خرده‌فروشی، تولید، فناوری، و مخابرات که کالاها یا خدمات در بازارهای فعال معامله می‌شوند، کاربرد گسترده‌ای دارد.

کاربرد در استاندارد حسابداری:
طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، داده‌های قابل مشاهده مستقیم در مرحله چهارم چارچوب پنج‌مرحله‌ای شناسایی درآمد (تخصیص قیمت معامله به تعهدات عملکردی) برای تعیین قیمت فروش مستقل استفاده می‌شوند. فرآیند اعمال این مفهوم شامل مراحل زیر است:

1. شناسایی تعهدات عملکردی: واحد تجاری ابتدا تمام تعهدات عملکردی متمایز در قرارداد (مانند تحویل کالا، ارائه خدمات، یا گارانتی) را شناسایی می‌کند.
2. جمع‌آوری داده‌های قابل مشاهده مستقیم: واحد تجاری باید بررسی کند آیا قیمت فروش کالا یا خدمت به‌صورت جداگانه در بازار قابل مشاهده است. این داده‌ها ممکن است از منابع زیر به‌دست آیند:
• قیمت‌های لیست‌شده در کاتالوگ یا وب‌سایت واحد تجاری.
• قیمت‌های معاملات واقعی با مشتریان دیگر برای همان کالا یا خدمت.
• قیمت‌های بازار برای کالاها یا خدمات مشابه در معاملات اخیر.
3. استفاده از داده‌ها: اگر داده‌های قابل مشاهده مستقیم در دسترس باشند، این قیمت‌ها به‌عنوان قیمت فروش مستقل هر تعهد عملکردی استفاده می‌شوند. در غیر این صورت، واحد تجاری به روش‌های برآوردی (مانند هزینه به‌اضافه حاشیه سود) روی می‌آورد.
4. تخصیص قیمت معامله: قیمت کل معامله بر اساس نسبت قیمت‌های فروش مستقل به هر تعهد عملکردی تخصیص می‌یابد، و درآمد در زمان ایفای هر تعهد شناسایی می‌شود.

طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، واحد تجاری باید استفاده از داده‌های قابل مشاهده مستقیم را مستند کرده و در صورت تغییر شرایط بازار (مانند نوسانات قیمت)، قیمت‌های فروش مستقل را بازنگری کند.

چالش‌ها و پیچیدگی‌ها:
استفاده از داده‌های قابل مشاهده مستقیم با چالش‌هایی مواجه است، از جمله:

• عدم وجود بازار فعال: در برخی موارد، کالا یا خدمت به‌صورت جداگانه در بازار فروخته نمی‌شود (مانند خدمات تخصصی)، که دسترسی به داده‌های قابل مشاهده مستقیم را محدود می‌کند. طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، واحد تجاری باید به روش‌های برآوردی متوسل شود.
• تفاوت در شرایط معامله: قیمت‌های قابل مشاهده ممکن است به دلیل تفاوت در شرایط فروش (مانند حجم خرید یا بازار هدف) با قرارداد مورد نظر هم‌خوانی نداشته باشند، که نیازمند تعدیل است.
• نوسانات بازار: تغییرات سریع در قیمت‌های بازار می‌توانند داده‌های قابل مشاهده مستقیم را منسوخ کنند، که نیاز به به‌روزرسانی مداوم دارد.
• مستندسازی منابع: اثبات اینکه داده‌ها واقعاً قابل مشاهده مستقیم هستند، نیازمند مستندات قوی، مانند قراردادهای فروش، فاکتورها، یا داده‌های عمومی بازار، است.
• پیچیدگی در قراردادهای چندجزئی: در قراردادهای شامل چندین تعهد عملکردی، شناسایی داده‌های قابل مشاهده مستقیم برای هر جزء می‌تواند زمان‌بر باشد، به‌ویژه اگر برخی اجزا به‌صورت مستقل فروخته نشوند.

برای رفع این چالش‌ها، واحدهای تجاری باید از منابع داده معتبر، سیستم‌های ردیابی بازار، و مشاوره با حسابرسان یا کارشناسان مالی استفاده کنند تا اطمینان حاصل شود که استفاده از داده‌های قابل مشاهده مستقیم با الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15) هم‌راستا است.

مثال‌های عملی:

1. خرده‌فروشی لوازم الکترونیکی: یک فروشگاه یک لپ‌تاپ و خدمات نصب نرم‌افزار را به مبلغ کل ۱۰ میلیون تومان می‌فروشد. قیمت فروش مستقل لپ‌تاپ (بر اساس فاکتورهای فروش جداگانه) ۹ میلیون تومان و خدمات نصب (بر اساس قیمت‌های لیست‌شده) ۱.۵ میلیون تومان است. طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، قیمت معامله به نسبت تخصیص می‌یابد: لپ‌تاپ ۸.۵۷ میلیون تومان (۱۰ × ۹/۱۰.۵) و خدمات نصب ۱.۴۳ میلیون تومان (۱۰ × ۱.۵/۱۰.۵). درآمد لپ‌تاپ در زمان تحویل و خدمات در زمان نصب شناسایی می‌شود.

2. مخابرات: یک شرکت مخابراتی گوشی هوشمند و بسته اینترنتی یک‌ساله را به مبلغ ۷ میلیون تومان می‌فروشد. قیمت فروش مستقل گوشی (بر اساس معاملات بازار) ۵ میلیون تومان و بسته اینترنتی (بر اساس قراردادهای مشابه) ۲.۵ میلیون تومان است. طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، قیمت معامله تخصیص می‌یابد: گوشی ۴.۶۷ میلیون تومان (۷ × ۵/۷.۵) و بسته ۲.۳۳ میلیون تومان (۷ × ۲.۵/۷.۵). درآمد گوشی در زمان تحویل و بسته به‌صورت تدریجی شناسایی می‌شود.

3. تولید صنعتی: یک شرکت تولیدی یک دستگاه صنعتی و خدمات تعمیر و نگهداری دوساله را به مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان می‌فروشد. قیمت فروش مستقل دستگاه (بر اساس فاکتورهای فروش) ۱۸۰ میلیون تومان و خدمات (بر اساس قیمت‌های بازار) ۳۰ میلیون تومان است. طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، قیمت معامله تخصیص می‌یابد: دستگاه ۱۷۱.۴۳ میلیون تومان (۲۰۰ × ۱۸۰/۲۱۰) و خدمات ۲۸.۵۷ میلیون تومان (۲۰۰ × ۳۰/۲۱۰). درآمد دستگاه در زمان تحویل و خدمات در طول دو سال ثبت می‌شود.

تأثیر بر گزارشگری مالی:
داده‌های قابل مشاهده مستقیم به‌طور مستقیم بر تخصیص درآمد و زمان‌بندی شناسایی آن تأثیر می‌گذارند. طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، استفاده نادرست یا نادیده گرفتن این داده‌ها می‌تواند به تخصیص نامناسب درآمد بین تعهدات عملکردی منجر شود، که زمان‌بندی یا مبلغ درآمد را تحریف می‌کند. برای مثال، اگر واحد تجاری به‌جای داده‌های قابل مشاهده مستقیم از برآوردهای غیردقیق استفاده کند، ممکن است درآمد یک تعهد زودتر یا دیرتر از موعد ثبت شود، که تصویر نادرستی از عملکرد مالی ارائه می‌دهد. این استاندارد تأکید دارد که واحدهای تجاری باید منابع داده‌های قابل مشاهده مستقیم را مستند کرده و از آن‌ها به‌عنوان اولویت استفاده کنند تا قابلیت اتکای صورت‌های مالی حفظ شود.

افشا و شفافیت:
بخش افشای استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 الزام می‌کنند که واحدهای تجاری اطلاعات مربوط به استفاده از داده‌های قابل مشاهده مستقیم را در یادداشت‌های توضیحی صورت‌های مالی افشا کنند. این افشا شامل موارد زیر است:

• منابع داده‌های قابل مشاهده مستقیم (مانند قیمت‌های لیست‌شده یا معاملات بازار) مورد استفاده برای تعیین قیمت‌های فروش مستقل.
• قضاوت‌های حرفه‌ای اعمال‌شده در انتخاب داده‌های قابل مشاهده مستقیم یا تعدیل آن‌ها.
• تأثیر استفاده از داده‌های قابل مشاهده مستقیم بر تخصیص قیمت معامله و درآمد گزارش‌شده.
• هرگونه محدودیت یا عدم قطعیت در دسترسی به داده‌های قابل مشاهده مستقیم.

این افشا، طبق الزامات استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران (IFRS 15)، به ذی‌نفعان امکان می‌دهد تا دقت و قابلیت اتکای تخصیص درآمد را ارزیابی کرده و به گزارش‌های مالی اعتماد بیشتری داشته باشند.

گردآوری، ترجمه و تدوین
دکتر سید محمد باقرآبادی

انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل