این مفهوم در حسابداری به معنای رویه‌های تجاری متداول است. رویه‌های تجاری متداول (Customary Business Practice) به عرف‌ها، الگوها و روش‌های پذیرفته‌شده‌ای اطلاق می‌شود که یک واحد تجاری، صنعت یا بازار به‌طور معمول در تعاملات تجاری خود با مشتریان به کار می‌گیرد. این رویه‌ها می‌توانند به‌عنوان مبنایی برای ایجاد حقوق و تعهدات الزام‌آور در قراردادها، به‌ویژه قراردادهای شفاهی یا ضمنی، عمل کنند. در چارچوب استاندارد بین‌المللی گزارشگری مالی شماره ۱۵ (IFRS 15)، به‌ویژه بخش شناسایی قرارداد، و معادل آن، استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران، رویه‌های تجاری متداول به‌عنوان شواهدی برای تأیید وجود قراردادهای معتبر و حقوق قابل اجرا مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مفهوم امکان شناسایی درآمد را در مواردی که توافقات به‌صورت غیرکتبی منعقد شده‌اند فراهم می‌کند و نقش مهمی در انعکاس واقعیت‌های اقتصادی معاملات در صورت‌های مالی ایفا می‌کند.
ویژگی‌ها و اهمیت:
رویه‌های تجاری متداول دارای ویژگی‌های زیر هستند:
· پذیرش گسترده: این رویه‌ها در یک صنعت، منطقه یا بین طرف‌های تجاری خاص به‌عنوان عرف پذیرفته شده و انتظارات مشترکی را برای رفتار طرفین ایجاد می‌کنند.
· ایجاد تعهدات ضمنی: طبق بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، رویه‌های تجاری متداول می‌توانند حقوق و تعهدات الزام‌آور را حتی بدون قرارداد کتبی ایجاد کنند.
· تنوع در مستندسازی: این رویه‌ها ممکن است از طریق سوابق معاملات گذشته، مکاتبات، صورت‌جلسات یا رفتارهای مداوم طرفین اثبات شوند.
· تأثیرپذیری از عوامل محلی: رویه‌های تجاری متداول تحت تأثیر فرهنگ تجاری، قوانین محلی و عادات بازار قرار دارند، که نیازمند درک دقیق عرف‌های منطقه‌ای است.
اهمیت این مفهوم در بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 به این دلیل است که در بسیاری از کسب‌وکارها، به‌ویژه در بازارهای سنتی یا کسب‌وکارهای کوچک، قراردادها به‌صورت شفاهی یا بر اساس عرف منعقد می‌شوند. رویه‌های تجاری متداول به واحدهای تجاری امکان می‌دهند تا این توافقات را به‌عنوان قراردادهای معتبر شناسایی کرده و درآمد را مطابق با چارچوب پنج‌مرحله‌ای استاندارد شماره ۴۳ ثبت کنند. نادیده گرفتن این رویه‌ها می‌تواند به کم‌اظهاری درآمد منجر شود، در حالی که تفسیر نادرست آن‌ها ممکن است قراردادهای غیرمعتبر را به‌عنوان مبنای درآمد در نظر بگیرد. این مفهوم در صنایعی مانند خرده‌فروشی، کشاورزی، خدمات محلی و تجارت بین‌المللی که عرف‌های تجاری نقش برجسته‌ای دارند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
کاربرد در استاندارد حسابداری:
در استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و بخش شناسایی قرارداد استاندارد IFRS 15، رویه‌های تجاری متداول به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی برای اثبات وجود قراردادهای معتبر و حقوق قابل اجرا استفاده می‌شوند. این مفهوم در مرحله اول چارچوب پنج‌مرحله‌ای شناسایی درآمد (شناسایی قرارداد با مشتری) اعمال می‌شود. فرآیند کاربرد رویه‌های تجاری متداول شامل مراحل زیر است:
1. ارزیابی توافق: واحد تجاری باید بررسی کند آیا توافق با مشتری، اعم از کتبی، شفاهی یا ضمنی، بر اساس رویه‌های تجاری متداول الزام‌آور است. بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 تأکید دارند که عرف‌های تجاری می‌توانند شواهد کافی برای تأیید توافق فراهم کنند.
2. تعیین حقوق و تعهدات: رویه‌های تجاری متداول باید حقوق هر طرف (مانند حق مشتری برای دریافت کالا یا خدمت و حق واحد تجاری برای دریافت پرداخت) و تعهدات مربوطه را به‌وضوح مشخص کنند.
3. مستندسازی شواهد: واحد تجاری باید شواهد رویه‌های تجاری متداول، مانند سوابق معاملات قبلی، مکاتبات، ایمیل‌ها یا صورت‌جلسات مذاکرات، را مستند کند تا الزام‌آور بودن قرارداد را اثبات نماید.
4. تأیید قابلیت اجرا: بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 الزام می‌کنند که واحد تجاری اطمینان حاصل کند رویه‌های تجاری متداول در حوزه قضایی مربوطه از نظر قانونی یا عملی قابل اجرا هستند.
علاوه بر این، در بخش تعدیلات قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، اگر تغییراتی در قرارداد (مانند افزودن خدمات یا تغییر شرایط پرداخت) بر اساس رویه‌های تجاری متداول انجام شود، واحد تجاری باید بررسی کند آیا این تغییرات حقوق قابل اجرا را حفظ می‌کنند یا خیر. برای مثال، اگر یک مشتری به‌طور معمول خدمات اضافی را بدون قرارداد کتبی جدید درخواست کند و این عرف تجاری باشد، واحد تجاری می‌تواند آن را به‌عنوان تعدیل قرارداد معتبر در نظر بگیرد.
چالش‌ها و پیچیدگی‌ها:
اعمال رویه‌های تجاری متداول در شناسایی قراردادها با چالش‌های متعددی مواجه است، از جمله:
· کمبود مستندات مکتوب: اثبات رویه‌های تجاری متداول در قراردادهای شفاهی یا ضمنی دشوار است، به‌ویژه اگر شواهد مکتوب مانند ایمیل یا صورت‌جلسه محدود باشد. بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 توصیه می‌کنند که واحد تجاری از شواهد مکمل مانند سوابق تاریخی معاملات استفاده کند.
· تنوع عرف‌های تجاری: رویه‌های تجاری متداول ممکن است بین صنایع، مناطق یا حتی مشتریان مختلف متفاوت باشند، که نیازمند تحلیل دقیق عرف‌های خاص هر بازار است.
· ریسک قانونی: در برخی حوزه‌های قضایی، رویه‌های تجاری متداول ممکن است از نظر قانونی الزام‌آور تلقی نشوند، که اعتبار قرارداد را تضعیف می‌کند. بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 بر لزوم ارزیابی قوانین محلی تأکید دارند.
· ابهام در تعهدات: اگر رویه‌های تجاری متداول به‌طور دقیق حقوق و تعهدات را مشخص نکنند، ممکن است قرارداد به‌عنوان معتبر شناسایی نشود، که به تأخیر در شناسایی درآمد منجر می‌شود.
· تفسیر بیش از حد: واحدهای تجاری ممکن است رویه‌های تجاری را بیش از حد گسترده تفسیر کنند، که خطر شناسایی قراردادهای غیرمعتبر را افزایش می‌دهد.
برای رفع این چالش‌ها، واحدهای تجاری باید فرآیندهای مستندسازی قوی ایجاد کنند، از مشاوران حقوقی یا کارشناسان صنعت برای تأیید عرف‌های تجاری استفاده کنند، و اطمینان حاصل کنند که رویه‌های آن‌ها با الزامات بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 هم‌راستا است.
مثال‌های عملی:
1. خرده‌فروشی مواد غذایی: یک فروشگاه مواد غذایی در یک شهر کوچک به‌طور معمول به مشتریان ثابت اجازه می‌دهد کالاها را با وعده پرداخت در پایان ماه خریداری کنند. این رویه تجاری متداول با فاکتورهای غیررسمی و سوابق فروش روزانه مستند شده است. طبق بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، فروشگاه می‌تواند این توافقات را به‌عنوان قراردادهای معتبر شناسایی کرده و درآمد را در زمان تحویل کالا ثبت کند.
2. صنعت کشاورزی: یک تاجر محصولات کشاورزی به‌طور معمول با کشاورزان محلی توافق می‌کند که محصولات را پیش از برداشت خریداری کرده و پرداخت را پس از فروش در بازار انجام دهد. این عرف تجاری با سوابق معاملات گذشته و مکاتبات تلفنی پشتیبانی می‌شود. طبق بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، این توافقات به‌عنوان قرارداد معتبر شناخته شده و درآمد در زمان انتقال کنترل محصولات شناسایی می‌شود.
3. خدمات حمل‌ونقل: یک شرکت حمل‌ونقل به‌طور معمول با مشتریان تجاری خود توافقات شفاهی برای ارائه خدمات لجستیک منعقد می‌کند، که با ایمیل‌های تأییدی و فاکتورهای دوره‌ای مستند می‌شود. این رویه تجاری متداول، طبق بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، مبنای شناسایی قرارداد و ثبت درآمد در زمان ارائه خدمات است.
تأثیر بر گزارشگری مالی:
رویه‌های تجاری متداول به‌عنوان ابزاری برای شناسایی قراردادهای معتبر، تأثیر مستقیمی بر دقت شناسایی درآمد دارند. طبق بخش شناسایی قرارداد استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15، نادیده گرفتن این رویه‌ها می‌تواند به کم‌اظهاری درآمد منجر شود، در حالی که تفسیر نادرست آن‌ها ممکن است به شناسایی درآمد برای قراردادهای غیرمعتبر بینجامد. برای مثال، اگر یک واحد تجاری توافقات ضمنی مبتنی بر رویه‌های تجاری را نادیده بگیرد، ممکن است درآمد مربوط به معاملات معتبر را ثبت نکند، که عملکرد مالی را کمتر از واقع نشان می‌دهد. در مقابل، شناسایی قراردادهای غیرالزام‌آور بر اساس تفسیر نادرست عرف‌ها می‌تواند به بیش‌اظهاری درآمد منجر شود. استاندارد شماره ۴۳ تأکید دارد که واحدهای تجاری باید شواهد قوی برای پشتیبانی از رویه‌های تجاری متداول ارائه دهند تا قابلیت اتکای صورت‌های مالی حفظ شود.
افشا و شفافیت:
بخش افشای استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 الزام می‌کنند که واحدهای تجاری اطلاعات مربوط به قراردادهای مبتنی بر رویه‌های تجاری متداول را در یادداشت‌های توضیحی صورت‌های مالی افشا کنند. این افشا شامل موارد زیر است:
· شرح رویه‌های تجاری متداول استفاده‌شده برای شناسایی قراردادهای شفاهی یا ضمنی.
· نوع شواهد مورد استفاده برای اثبات الزام‌آور بودن قراردادها (مانند سوابق معاملات یا مکاتبات).
· قضاوت‌های حرفه‌ای اعمال‌شده در ارزیابی قابلیت اجرای رویه‌های تجاری متداول.
· تأثیر قراردادهای مبتنی بر رویه‌های تجاری بر درآمد گزارش‌شده و بدهی‌های ناشی از قرارداد.
این افشا، که در بخش افشای استاندارد حسابداری شماره ۴۳ ایران و قسمت مشابه در IFRS 15 تأکید شده، به سرمایه‌گذاران، تحلیل‌گران و سایر ذی‌نفعان امکان می‌دهد تا ریسک‌های مرتبط با قراردادهای غیرکتبی را ارزیابی کرده و به گزارش‌های مالی اعتماد بیشتری داشته باشند.
گردآوری، ترجمه و تدوین:
دکتر سید محمد باقرآبادی
انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل